نمایش مبدأ برای فلسطین در تألیفات جغرافی دانان و جهانگردان مسلمان


        

قرن چهارم هجری دهم میلادی به خاطر توجه خاص خود به جغرافی و ارتباط با هنررسم تصویرهای جغرافیایی یا نقشه های جغرافیایی از بقیه قرون متمایز می باشد . سپس به رسم جهانگردی اهتمام ورزیده شد و بزرگترین تنوع را در مسیر خود به دنبال داشت . در قرنهای پنجم و ششم هجری/یازده و دوازده میلادی فرهنگهای جغرافی ظاهر شد و جغرافی اهمیت ویژه ای در دایره المعارفهایی که بعدا در عهد [[ممالیک|ممالیک]] چاپ شده بود ، پیدا کرد .

باید اشاره نمود که اکثر و بیشتر تاریخ دانان عرب همچنین جغرافی دانان نیز بودند و اینکه بیشتر تألیفات آنها را می توان به عنوان " جغرافیای تاریخی " دانست و از آنجایی که بیشتر آنها در عراق و ایران و [[اسپانیا و اسرائیل ، ( روابط - )|اسپانیا]] به دنیا آمده و زندگی کردند ، ولی تعداد کمی از آنها در فلسطین به دنیا آمده و اقامت گزیدند ، برای سرزمین مقدسی فلسطین ، سهم بزرگی در کلیه کتابهایی که تألیف شد یا سفرنامه نویسان اقدام به آن نمودند ، شد .

جغرافیای توصیفی به طور قابل ملاحظه ای از اواسط قرن سوم هجری شروع به پیدایش نموده بود ، در نیمه دوم این قرن تصنیفات موجود ، بیان کننده این موضوع می باشد . شاید از قدیمی ترین کسانی که از فلسطین دیدن کردند و درباره آن مطلب نوشتند ، مورخ جغرافیدان ابن خرداددبة ( 205 - 280 ه ) مؤلف کتاب " مسالک و ممالک " می باشد .

بزرگترین توجه آنها به راهها و جبایه و مسافات بوده است . پس مشاهده می شود که مسافت بین هر سرزمین ( شهر ) با دیگری را ذکر کرده و مبدأ را [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] قرار می دهد تا اینکه به فسطاط مصر می رسد . همچنین بعدا حدود کور [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] ، [[بیسان ( شهر - ) |بیسان]] ، صفوریه ، [[عکا ( شهر - ) |عکا]] ، [[رمله ( شهر - ) |رمله]] [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] ، ولد ، [[یافا ( شهر - ) |یافا]] ، نابلس ، [[قیساریه ( روستای - ) |قیساریه]] ، [[سبسطیه ( روستای - ) |سبسطیه]] ، [[عسقلان|عسقلان]] ، غزه ، [[بیت جبرین ( روستای - ) |بیت جبرین]] و بین آنها را با مسافتهای مشخص توصیف نمود . در ربع آخر این قرن نیز مورخ جغرافیدان احمدبن اسحاق یعقوبی ( 231 - 318 ه ) کتاب " بلدان " ( سرزمینها ) را بعد از اینکه از شرق و غرب سرزمینهای اسلامی دیدن نمود ، تألیف کرد .

این کتاب او به خاطر اینکه هیچ اثری در آن برای نقل از آنچه قبلاً از مؤلفین گفته شده نبود ، یافت نمی شود ، از بقیه متمایز می گردد . همچنین این کتاب خالی از ذکر اساطیر و عجائبی که بیشتر مؤفین به آنها می پرداختند ، بوده است . بیشترین توجه او مربوط به قسمت آماری تپوگرافی و سکانی می باشد .

این کتاب از غیر خودش به خاطر عدم تحلیل عقلی صاحب ( مؤلف ) خود متمایز می گردد و هدفی جز دادن نقشه عمومی شهرها برای کسانی که خواهان آن بودند ، ندارد . پس مشاهده می شود که " الغور و شهر ریحا ، همچنین اهل منطقه [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] تا به امروز و اهل آن از قوم قیس و جماعتی از قریشی ، به آن تلفظ می کنند " و " [[بیت جبرین ( روستای - ) |بیت جبرین]] و ساکنین آن را از جذام " ذکر می کند . همچنین از [[بیت لحم ( شهر - ) |بیت لحم]] و [[ناصره ( شهر - ) |ناصره]] و ارتباط آن با حضرت مسیح ( ع ) و [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] و کبوتران آن ولد و [[رمله ( شهر - ) |رمله]] و [[نابلس ( شهر - ) |نابلس]] " و اختلاط و امتزاج و عجم " را بیان می کند ، تا اینکه به [[رفح ( شهر - ) |رفح]] و عریش می رسد .

مورخ جغرافی دان ، احمدبن یحیی البلاذری ( ت 279 ه ) مؤلف کتاب " [[فتوح ، روحی|فتوح]] البلدان " که مشابه تاریخ دوره اول از فتوحات اسلامی عربی و مخصوصا در سرزمین شام است ، در این قرن ظهور می کند ولیکن او همراه تاریخ نظامی ، اخبار داخلی از ساکنین و مهاجرتها و ساختمانهای مشهور را نیز بیان می کند .

قرن چهارم هجری/دهم میلادی به خاطر کثرت ظهور تألیفات جغرافیایی از بقیه قرون متمایز می باشد . مهمترین کتاب جغرافی در این قرن کتاب تاریخ نویس جهانگرد محقق علی بن الحسین مسعودی ( ت 346 ه ) باشد و بهترین کتابش که ماده جغرافیایی در آن ، به معنای صحیح خود ظاهر می گردد .

کتاب " تنبیه و الاشراف " است . وی اقدام به سفرهای زیادی نمود . سپس مورخ و جغرافی [[دان|دان]] معاصر آن ابواسحاق اصطخری ( ت 346 ه ) مؤلف کتاب " صور الافالیم " و " مسالک الممالک " است .

وی علاقه زیادی به سفر داشت و از جزیرة العرب به بعضی از قسمتهای هند شرقی و اقیانوس اطلس غربی رفت . از مناطق فلسطین و شهرهای آن در کتابهای خود بسیار یاد

کرده است . در موقع بیان نام شهرها به درختان میوه ، مسافت های بین شهری که مسافرت از یک سرزمین به دیگری را نیز بیان می کند .

مثلاً می گوید : " از [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] به [[رمله ( شهر - ) |رمله]] سه روز طول می کشد " . همچنین به توصیف غور می پردازد و به چشمه ها ، [[آبگیرها|آبگیرها]] [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] ( دریاچه [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] ) و چشمه های آب گرم آن نیز اشاره می کند .

از دیگر سفرنامه نویسان ، دانشمندی به نام محمدابن حوقل ( ت 367 ه ) مؤلف کتاب " مسالک و ممالک " است که کتابش شبیه کتاب اصطخری همراه با اضافات می باشد . مؤلف این کتاب کلیه سرزمینهای اسلامی را زیارت کرد و از جمله آنها فلسطین است که در مدت 28 سال از همه آنها دیدن کرد .

شاید مشهورترین جغرافی [[دان|دان]] قرن چهارم هجری شمس الدین ابوعبدالله محمدبن احمدبن ابی بکر البنأ البشاری معروف به " مقدسی " است . چون وی در [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] ( 336 - - 380 ه ) به دنیا آمد .

وی می گوید : " به 36 اسم نامیده شدم اسامی که به آن نامیده شده و مورد خطاب قرار گرفتم ، مثل مقدس ، فلسطینی ، مصری ، مغربی ، خراسانی و... و علت آن به خاطر اختلاف سرزمینهایی بود که به آنها سفر کرده ام و به خاطر کثرت مکانهایی بود که در آنها داخل شدم " .

کتاب وی " احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم " می باشد که به عنوان بارزترین تصنیفات وی به حساب می آید .

در این کتاب ، وی آنچه با چشمهای خود دیده و یا خودش تجربه نموده همه با طول و تفصیل در آنها بیان شده است . حتی از ذکر مذاهب ساکنین ، تجارت فلسطین ، صنایع آن و محصولات [[کشاورزی|کشاورزی]] هر منطقه ای از فلسطین چشم پوشی نکرد . همچنین از پیمانها و اوزان و اعیاد طایفه های دیگر و ماههای آنها و از صاحبان حرفه از نویسندگان و دباغ ها و... در آنجا صحبت می کند .

وضعیت و موقعیت طبیعی فلسطین را مثل جغرافی دانان جدید به چهار دسته تقسیم می کند : اول : جلگه ساحلی ، دوم : منطقه کوهستانی ، سوم : دره ها و چهارم : سیف بادیه یا ارتفاعات شرقی هنگامی که می خواهد از فلسطین صحبت کند ، تمام چیزهای آن را ذکر می کند و از راهها ، بازارها ، مساجد و حمام ها و حتی مقبره های آن نیز صحبت می کند . از سخنان وی در مورد محل تولدش ،

خودش می گوید :

" [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] شهری است که در داخل شهرهای کور که مثل آن پیدا نمی شود ، هوای آن نه چندان سرد و نه چندان گرم است و نه بهتر از ساختمانهای آن و نه بهتر از اهالی آن و نه مکانی بهتر از آن برای زندگی کردن و نه بازارهای تمیزتر از بازارهای آن و نه مساجدی بزرگتر از مساجد آن و... یافت نمی شود... " .

درباره مذاهب اهل فلسطین گفت : " مذاهب آنها مستقیم به اهل جماعت و سنت است و اهل [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] و نصف [[نابلس ( شهر - ) |نابلس]] و [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] و بیشتر عمان [[شیعه|شیعه]] هستند " و درباره طقوس و اعیاد گفت :

" درباره رسوم آنها ، قنادیلی را در مساجد خود به طور دائم قرار داده و به وسیله زنجیرهایی مثل مکه متعلق نگاه می دارند... و از اعیاد مسیحیان که مسلمانان آن را می شناسند عبارت است از عید فصیح در موقع عید نوروز و عنصره در موقع گرما و میلاد در وقت سرما و عید پرباره در موقع باریدن [[باران|باران]] " .

از مشهورترین جغرافی دانان قرن بعدی ، یعنی قرن پنجم هجری ، جهانگرد ایرانی ، ناصرخسرو ( 394 ه - 481 ه ) مؤلف کتاب " سفرنامه " است که دارای اخباری از مسافرتهایش به شهرهای فلسطین در راه سفرش به حج مثل عکا ، [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] ، [[حیفا ( شهر - ) |حیفا]] ، [[رمله ( شهر - ) |رمله]] ، [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] ، الخلیل و [[عسقلان|عسقلان]] می باشد .

همچنین شامل توصیفی از حرم [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] است و از جمله دقیق ترین معلومات را دارد . شاید اولین کسی باشد که ابعاد و قیاسهای آن را به این شکل ضبط و ثبت نموده باشد . مثلاً وی ابواب شهرها و راههای آن را مشاهده می کند و به منابع آبها در هر شهر می پردازد .

از دقیق ترین ملاحظاتش درباره جغرافیا ، قول و سخن او است که معتقدات روستاهای [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] بر روی کوهها یا دامنه آن قرار دارند .

" سفرنامه " وی همچنین جوانب زیاد دیگری از جمله امور اجتماعی ، اقتصادی و... فلسطین قبل از هجوم صلیبی ها ( مسیحی ها ) به آن را نشان می دهد .

قرن ششم هجری از جهت کتابت [[جغرافیای فلسطین|جغرافیای فلسطین]] بیشتر از غیر خودش از قرنهای قبلی ، متمایز می گردد ، زیرا این قرن ، قرن استیلا و برتری مسیحیان بر [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] و بر قسمت بزرگی از این سرزمین مقدسه می باشد .

از بارزترین آنها جهانگرد اسپانیایی ( اندلسی ) ابن جبیر ( 540 - 614 ه ) است که از عکا در این دوره دیدن نموده و بعد از فتح صلاح الدین ایوبی به فلسطین بازگشت . معروف این است که وی از مشرق زمین سه بار دیدن کرده یک بار در سال 578 ه و در این مرحله بود که کتاب خودش به نام " سفرنامه ابن جبیر " را تألیف کرد . این سفرنامه بیشتر جوانب اجتماعی امر را موردنظر دارد و به زندگی اقتصادی به لحاظ محصولات [[کشاورزی|کشاورزی]] و کالاهای مبادله ای و بحث درباره مدارس می پردازد .

از این کتاب در فلسطین به طور خاص و بعد از وی توده جغرافی دانان استفاده کردند . بعد از ابن جبیر جهانگرد مورخ معاصر وی به نام علی بن ابی بکر هروی ( ت 611 ه ) می باشد .

هروی همان کسی است که ابن خلکان درباره وی گفت : " طاف اکثر المعمور " .

در [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] زیر سلطه مسیحیان اقامت گزید و کتاب " اشارات در معرفت زیارات " را تألیف کرد و قسم اول آن را به وصف شهر مآب و شهر [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] و اعمال آن و [[نابلس ( شهر - ) |نابلس]] [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] شریف و اطراف آن و راه [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] به شهر الخلیل و راه [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] به [[عسقلان|عسقلان]] اختصاص داد . در کتاب خود تنها به ذکر زیارات بدون ابنیه و مکانها و آثار و عجایب و آبها و... اقتصار ورزید .

از کتاب هروی بسیاری از مؤلفین از جمله مورخ جهانگرد ابن العدیم ( 588 - 660 ه ) در کتاب مشهور خود به نام " زبدة الحلب در تاریخ حلب " و مورخ ابن شداد ( 613 - 684ه ) در دو کتاب خودش " بغیة الطلب فی تاریخ حلب " و " الأعلاق خطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة العرب " استفاده کردند .

این کتاب خود را بر اساس نظام اجناد ( ایالت های ) پنجگانه معمول از زمان فتح اسلامی تقسیم نمود و آنها عبارتند از : جند ( ایالت ) قنسرین ( و در آن حلب ) و جند حمص و جند دمشق و جند اردن و جند فلسطین .

باب چهارم از کتاب خود را به ذکر بلاد جند اردن و اسامی شهرهای آن به وجود آورده است و [[طبریه ( شهر - ) |طبریه]] و دریاچه آن و [[بیسان ( شهر - ) |بیسان]] و بایناس و دیوارهای این جند و آنچه از سرزمینهای ساحلی در آن قرار دارد مثل صور ، [[عکا ( شهر - ) |عکا]] و [[حیفا ( شهر - ) |حیفا]] ، ذکر نمود .

باب و فصل پنجم را به خاطر ذکر بلاد و سرزمین

جند فلسطین که عبارتند از : [[رمله ( شهر - ) |رمله]] و لد و ایلیأ ( [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] ) و بنای آن و فضائل آن و فضل ( مسجد ) صخره شریف و خرابیهای بیت المقدس و فتح آن پادشاهان و جنگهای آن ، به وجود آورد .

شهر الخلیل ، [[نابلس ( شهر - ) |نابلس]] ، قیسادیه ، [[ارسوف ( شهرک - )|ارسوف]] ، [[یافا ( شهر - ) |یافا]] ، [[عسقلان|عسقلان]] و غزه و غیره از شهرهای ساحلی و اماکن زیارتی موجود در آن و غیره را می توان در آنجا نام برد . این علاوه بر معلومات جنگی مسیحیان بوده است . چیزهایی که باعث شدند این کتاب به صورت یک منبع تاریخی باارزش دربیاید .

همچنین از کتاب هروی امام جغرافیدانان " یاقوت حموی " ( 574 - 626 ه ) صاحب " معجم البلدان " و ( فرهنگ سرزمینها ) که از فلسطین دوبار دیدن کرد استفاده نمود .

وی در تعریف فلسطین گفت : " فلسطین آخرین کور ( استان ) از ناحیه مصر می باشد ، قصبه آن [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] و از شهرهای مهم آن [[عسقلان|عسقلان]] ، [[رمله ( شهر - ) |رمله]] ، غزه ، أرسوف ، [[قیساریه ( روستای - ) |قیساریه]] ، نابلس ، أریحا ، عمان و [[یافا ( شهر - ) |یافا]] و [[بیت جبرین ( روستای - ) |بیت جبرین]] می باشند " .

وی اعلام جغرافیایی را تفسیر نمود و نطق صحیح آن را بیان می کند و... وی به [[حق|حق]] مجامع جغرافیا در صورتهای فلکی و وصفی و لغوی و در سفرنامه ها و جغرافیای تاریخی می باشد . تنها به وصف شهرهای جزیرة العرب اکتفا نمی کند بلکه کلیه شهرهایی را که اعراب می شناختند و یا بین حوزهای [[چین|چین]] تا اسپاینا به آن نامیده بودند ، وصف می کند .

در کتاب " تقویم البلدان " مورخ جغرافی [[دان|دان]] ابی الفدأ ( 672 - 732 ه ) که بر کتاب جغرافیای وصفی چاپ دوره خود غلبه دارد ، ذکری از فلسطین شده است .

این جهانگردی و سفرها در قرن هشتم ادامه یافت . ابن بطوطه ( 703 - 779 ه ) در این دوره سرآمد جهانگردان مسلمان می باشد . وی از فلسطین دیدن نموده و در مسیر خودش به حج به دفعات در آن باقی ماند دیدن کرده است . کتاب او به نام " تحفة النظار فی غرائب الأمار و عجائب الأسفار " که اختصارا " سفرنامه " نامیده می شود .

از کتابهای مهم در مورد شناخت جهان اسلام در این قرن بوده و در آن وصف جغرافیایی فلسطین آمده است . از جغرافی [[دان|دان]] معروف این قرن می توان برهان الدین بن الفرکاج را نام برد که از فلسطین در دو کتاب خود بسیار صحبت

کرده است .

در قرن نهم هجری ابوالبقأ یحیی بن شاکربن الجیعان ( 814 - 885 ه ) کتاب " قول مستطرف در نصر مولای ما اشرف " را تألیف نمود . همچنین به " تاریخ قایتبای " معروف بوده و در آن سفر پادشاه اشرف قایتبای ( 815 - 901 ه ) در سوریه در سال 882 ه به صورت روزانه وصف کرده است . هدف سلطان از این سفر اشراف شخصی بر دیوارها و حصارهای سرزمین و قلعه های آن و راهها و پلهای آن بوده است .

این در واقع یک سفر نظامی بود ، لیکن دربرگیرنده بعضی از معلومات جغرافیایی از شهرهای فلسطین که مورد دیدار سلطان قرار گرفت مثل شهرهای دیگر از جمله [[ناصره ( شهر - ) |ناصره]] و [[صفد ( شهر - ) |صفد]] ، می باشد . در آن همچنین معلومات و اطلاعات زیادی و فوائد اجتماعی گسترده ای از آداب و رسوم آن روزگار و ساکنین آن شهرها به چشم می خورد .

بعد از ابن جیعان ، امیر [[ممالیک|ممالیک]] غرس الدین طاهری المقدسی معروف به ابن شاهین ( 813 - 873 ه ) کسی که متولی نیابت کرک ، صفد و ملطیه بود می باشد و کتاب " زبدة کشف الممالک و بیان طرق و المسالک " را تالیف نمود و در آن شهرهای فلسطین و راهها و مسلکها و مظاهر و عمران و آبادانی در آن و بازار ، مدارس و گوشه ها ، کلیساها ، دیرها ، قبور و اماکن مقدسه نزد مسلیمن مسیحیان را در فلسطین توصیف نمود .

آنچه در طول دو قرن نهم و دهم هجری درباره جغرافیای [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] و الخلیل و بقیه شهرهای فلسطین نوشته شده و در کتاب " النس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل " متعلق به مورخ محقق محیرالدین عبدالرحمن بن محمدبن عبدالرحمن العلیمی الجنبلی المقدسی ( 869 - 928 ه ) از بقیه کتابها [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] را غنی نموده است . وی در کتاب خودش قدس و الخلیل را توصیف می کند و از اخبار آن دو و آثار آنها و آنچه در آن دو شهر از اتفاقات و جنگها ، حادث شده است بیان می کند .

در قرن یازدهم هجری کتابهای جغرافیایی به اماکن مقدسه در فلسطین محدود شد .

از مشهورترین کتابهای این قرن ، کتاب شیخ مصطفی اسعدبن احمدالدمیاطی اللقیمی مؤلف کتاب " سوانح الأنس برحلتی لوادی القدس " در سال 1143 و عبدالغنی بن اسماعیل النابلسی ( 1050 1143 ه ) مؤلف

کتاب " الحضرة الانسیه فی الرحلة القدسیة " که در آن آنچه را در شهرهای عکا ، [[ناصره ( شهر - ) |ناصره]] ، [[نابلس ( شهر - ) |نابلس]] ، [[بیت المقدس ( شهر - ) |بیت المقدس]] ، [[رمله ( شهر - ) |رمله]] ، یافا ، [[عسقلان|عسقلان]] ، غزه و [[خان یونس ( شهر - ) |خان یونس]] و در سفری که در آن از فلسطین در سال 1101 هجری قمری دیدن نمود به ودیعه گذاشته است می باشد .

==مآخذ : ==
#کردنشکوفسکی : ''''' تاریخ الادب الجغرافی العربی''''' ، قاهره 1961 .
#زیاده ، نقولا : ''''' رواد الشرق العربی فی العصور الوسطی''''' ، قاهره 1943 .
#مرمرجی ، أ . س : '''''بلدانیة فلسطین العربیة''''' ، بیروت 1948 .
#حسن ، زکی محمد : '''''الرحالة المسلمون فی العصور سطی''''' ، قاهره 1945 .
#Blachere, R. : ''''' Extraits des principaux Geographes Arabes du moyenAgn''''', Paris 1932.