لد ( شهر - )
شهری است عربی که مانند دیگر شهرهای عربی فلسطین در مقابله با تجاوز اسرائیل به سال 1948 سهیم می باشد . مقاومت ساکنین آن در برابر این تجاوز در امتداد جهاد آنها در طول قیام ها و مبارزات فلسطین برضد اشغال انگلیس بوده است . ولی نیروهای اسرائیلی در تاریخ
11/7/1948 توانستند به این شهر حمله برده آن را اشغال نمایند . بیشتر ساکنین عرب آنجا را ، بیرون کنند . ( نک : لد و رمله ، نبرد )
محتویات
الف - موقعیت جغرافیایی :
لد در 16 کیلومتری جنوب شرقی یافا و کمتر از 5 کیلومتری شمال شرقی رملة قرار دارد . موقعیت جغرافیایی آن بسیار مهم و استراتژیکی است . این شهر پشتیبان شرقی بندر یافا و دروازه غربی شهر بیت المقدس و با شهر رملة نیز توأم و همراه است . به این دلیل همواره گره ارتباطات مهمی بوده است .
گروههای مختلفی پیوسته برای استفاده از موقعیت استراتژیک اش در تسلط بر منطقه ساحلی از یک سو و برای رفتن به منطقه کوهستانی و دیگر جاها از قبیل مناطق داخلی از طرف دیگر بدانجا روی آورده اند . این شهر از دوران قدیم منزلگاهی بوده برای کاروانهای تجاری و امروزه محل پیوند ارتباطات خشکی است . خطوط آهن و جاده های ارتباطی در آنجا با هم تلاقی دارند . ایستگاه راه آهن لد از ایستگاه یافا 111 کیلومتر و از ایستگاه بیت المقدس 50 کیلومتر و از ایستگاه بیرالسبع 100 کیلومتر فاصله دارد . همچنین نیروهای قیمومیت انگلیسی بزرگترین فرودگاه فلسطین را در آنجا احداث کرده اند .
ب - جایگاه :
شهر لد برروی منطقه گسترده ای از دشت ساحلی فلسطین واقع است که در حدود 50 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و زمینه شهر از مواد رسوبی و صخره ای که جدیدا به وجود آمده پدید آمده است که مهمترین آنها رسوبات گلی و ماسه ای هستند .
بیشتر خاک شهر خاک قرمز قهوه ای رنگی است که به مجموعه خاکهای سرخ دریای مدیترانه در دشت ساحلی فلسطین وابسته است . همچنین در اطراف لد خاک کوهی قهوه ای رنگی است که آب باران و دره ها در جابه جایی آنها از ارتفاعات شرقی به سطح اراضی لد سهیم می باشند . خاک لد به خاطر فراوانی مواد معدنی و مواد اصلی ازخاکهای حاصلخیز فلسطین به شمار می رود .
ج - آب و هوا :
هوای لد مانند هوای دریای مدیترانه در تابستان گرم و خشک و در زمستان بارانی نیمه گرم است . به طور کلی هوایش معتدل می باشد زیرا درجه حرارت متوسط آن در سال به 19 درجه بالغ می گردد . متوسط درجه حرارت از یک ماه نسبت به ماه مرداد دیگر حتی در خلال یک روز متفاوت است و ماه از گرمترین ماهها به شمار می رود . متوسط درجه حرارت در آن به 26 درجه بالغ می شود ، در حالی که دی ماه از سردترین ماهها به شمار رفته که متوسط درجه حرارت در آن به 12 درجه بالغ می گردد . در حدود ساعت دو بعدازظهر حرارت به بالاترین حد خود و در ساعت پنج صبح نیز به پایین ترین درجه می رسد .
در روزهای ماه مرداد درجه حرارت بین 22 درجه و 31 درجه در نوسان است و در ماه نیز بین 9 درجه و 17 درجه است . میانگین سالیانه رطوبت نسبی در شهر لد 65% و در ماه دی این رطوبت به بیشتر از 80% می رسد و در ماههای فروردین و اردیبهشت به حدود 50% تنزل می کند .
متوسط بارانهای سالیانه به حدود 550 میلیمتر بالغ می شود و در سالهای بارانی این مقدار به 650 میلی متر افزایش می یابد و در سالهای خشک از 350 میلیمتر کمتر می شود . علی رغم متفاوت بودن مقدار بارانهای سالیانه و نداشتن نظم به خصوص ، در زمستان همین مقادیر برای پرداختن به کشاورزی پرمحصول در منطقه کافی است . چون رطوبت خاک محفوظ مانده و هوا معتدل است . بارانها و رودخانه هایی که از ارتفاعات سرازیر می شوند زیرزمینی را تغذیه کرده در نتیجه چاههای اطراف لد پر از آب می شوند و آب آنها در آبیاری زمینهای زراعی و آب آشامیدنی و دیگر احتیاجات خانگی و صنعتی استفاده می گردد .
دره ( رود ) کبیر از مهمترین دره های منطقه لد به شمار می رود که در اثر ریزش بارانهای زمستان پر از آب می شود . که از شرق لد عبور کرده به طرف شمال شرقی می رود و نزدیکی های شرق یافا به رود عوجا می پیوندد که این رود به دریای مدیترانه می ریزد .
د - پیدایش و دگرگونی :
1 - در دوره های ماقبل تاریخ :
قدیمی ترین اشاره به فعالیت انسان در منطقه لد به دوره سنگی میانه یعنی 12000 سال پیش برمی گردد . در
سال 1928 آثار مرحله انتقال انسان از عصر غارنشینی و شکار به عصر روستانشینی و کشاورزی در غار شقبه واقع در دره نطوف در 10 کیلومتری شهر لد ، کشف شد .
باستان شناسان تمدن این مرحله انتقالی را به نام تمدن نطوفیه نامیده اند . در دوره سنگی جدید یعنی 9000 سال پیش در مکانی که امروزه شهر لد قرار دارد روستایی زراعی ایجاد شد ، که در آن و در دره رباح ، ابوغوش ، تلیله باتاشی ، مجدو ، شکیم و غیره ظروفی سفالین کشف گردید ، از همان نوعی که قبلاً در محل اریحا به هنگام کاوش و حفاری یافت شد .
در این دوره همچنین در کنار شهر رمله روستای زراعی تأسیس گردید که چندان از لد دور نبود در جایی بود که جازر نامیده می شد و امروزه روستای ابوشوشه بر روی آن واقع است . در این روستا بقایای دیواری که به دور آن احاطه داشت و نیز بقایای محصولات کشاورزی و تکه هایی از ظروف سفالین شکننده کشف شده است . تصویری از قبر فرعون انتی Intiاز سلاله پنجم مصر بر حصار شهر فلسطیه دیده می شود که آن را نیتا Netia نامیده اند .
2 - تأسیس لد توسط فلسطیان :
تاریخ تأسیس شهری که لد نامیده شد دقیقا مشخص نیست و احتمال دارد فلسطیان کسانی بوده اند که آن را بر روی روستاهای مخروبه ای تأسیس کرده اند که قدیمی تر از لد بوده و تاریخ آن به دوران سنگی جدید بر می گردد . همچنین شهر صقلغ Ziklogرا بنا کرده و در آن مسکن گزیدند . علاوه بر سکنی گزیدینشان در پنج شهر کنعانی که آن زمان برپا بود . چه بسا علت نامگذاری آنها بر روی این شهر به لد یا لود ، به خاطر جاودانگی یاد اقوام لیدیشان بوده است . همانهایی که در سواحل آسیای صغیر مسکن گزیدند .
در عهد باستان اشاره ای شده به سرزمین فلسطیان که شامل ساحل فلسطین بین یافا و رود غزه می شود . جایی که فلسطیان به طور انبوه در پنج شهر کنعان به نام های غزه ، عسقلان اشدود ، عقرون و جت زندگی می کردند . در عهد باستان نام لود بیش از یک بار به میان آمده است . در این منطقه جنگهای سختی بین اهل این سرزمین یعنی ایدومیان ، فلسطیان ، کنعانیان از یک طرف و بین اشغالگران جدید از عبرانیان از طرف دیگر ، در گرفته است . که از آن جملهاست جنگهایی با آهاز که در آن فلسطیان و ایدومیان پیروز شدند . در نتیجه بیت شمس ، عجلون ، تیمنا ، کمزو آزاد شدند . کمزو همان روستای جمزو می باشد که نزدیک لد واقع است .
3 - در دوره رومیان :
لود در دوره اغریقی لیدا Lyddaنامیده می شد . این نامگذاری به اسم لیدیهای اغریق در آسیای صغیر خیلی نزدیک است . سپس لیدا یکی از بخشهای دهگانه ای گردید که در دوره رومیان زمان اگوستوس برای جمع آوری مالیاتها اختصاص یافت .
در این دوره نامش تغییر یافته به نام دیوسپولیس ( Diospolis ) شناخته شد . بهتر این است که [گفته شود ]تغییر نام در سال 202 قبل از میلاد در زمان امپراطور سپتیموس سیوروس Septimus serverusرخ داده است .
اهمیت دیوسپولیس در ابتدای عهد مسیحیت آشکار شد . گفته می شود که قدیس پطرس درحالی که مبلغ دین جدید بوده از آنجا دیدن کرده است . همچنین گفته می شود که قدیس جاورجیوس در آنجا از یک پدر ثروتمند و با نفوذ متولد گردیده و پدرش در دوره امپراطور دیوکلیتان از بزرگان و رجال ارتش بود .
زمانی که جاورجیوس به جوانی رسید نصرانی شده و دین مسیحیت اختیار کرد و آن را آشکارا بیان کرده از آن دفاع می نمود ، در نتیجه امپراطور دیوکلیتان به سال 303 م فرمان قتلش را صادر نمود . زمانیکه امپراطور بزرگ قسطنطین ( 306 - 337 م ) به دین مسیحیت گروید به یادبود و جاودانگی این شهید بر قبرش عبادتگاهی بنا کرد . این معبد به هنگام جنگهای صلیبی بارها ویران شد که بعد از هر ویرانی دوباره ساخته و یا ترمیم می شد . عبادتگاه مذکور تنها معبد لد قبل از اشغال این شهر توسط صهیونیستها در سال 1948 بود . این شهر از املاک روم ارتودوکس بود و در دوره های اسلامی در بخشی از آن مسجد جامع کنونی شهر برپا گردید .
احترام قدیس جورج در نزد مسیحیان و مسلمانان همگانی شده و آنان او را خضر می نامیدند . آنها به طور یکسان و هماهنگ همه ساله در روز شانزدهم ماه نوامبر عید خاصی برای گرامی داشت او برپا می کنند . علاوه بر این
معبد ، در قرن پنجم نیز در دیوسبولس مجموعه معابدی به وجود آمد . دیوسبولس در تقسیمات اداری روم بیزانس جزء فلسطین اولی بود که خود شامل بیت المقدس ، نابلس ، یافا ، غزه ، سقلان و غیره می شد و مرکز اصلی اش شهر قیصریه فلسطین بود .
4 - بعد از فتح اسلامی :
این شهر در زمان خلافت ابوبکر خلیفه اول عمروعاص فتح گردید . وی قبل از آن شهرهای غزه و نابلس را نیز فتح کرد . آن محل به عنوان پایتخت و مرکز سپاه فلسطین انتخاب شد تا اینکه شهر رمله بنیان نهاده شد و اعراب ترجیح دادند که به نام لد از آن یاد کنند . که آن نام قدیمش بود . هنگامی که امیرسلیمان بن عبدالملک در زمان برادرش ولیدبن عبدالملک شهر رمله را بنیان نهاد عده زیادی از ساکنین شهر لد را به آنجا انتقال داد و علی رغم اینکه در کتابهای جغرافیای عربی قدیم مانند طبری ، مقدسی ، حموی و ابوالفداء نام این شهر به میان آمده ، ولی چندان اهمیت مشخص و بارزی نداشت .
صلیبیان در ژوئن سال 492 هجری/1099 میلادی در سر راهشان به بیت المقدس ، لد و رمله را اشغال کردند . در عهد آنها به خاطر برکت و خجستگی به نام قدیس جادرجیوس که ذکرش گذشت به نام قدیس جورج نامیده شد .
وی در اثر جنگ حطین به سال 583 ه/1187 م به دیارش بازگردید و صلاح الدین ایوبی چاره را در این دید که دژها و قلعه های آن را خراب کند تا صلیبی ها به فرماندهی ریاردوس قلب اسد پس از پیروزی هایشان در عکا و ارسوف از آنها استفاده نکنند . گفته شد که گفت وگوهای صلح بین ریکاردوس پادشاه صلیبی ها و ملک عادل به نیابت از برادرش صلاح الدین ایوبی در لد آغاز شد . لیکن به شکست انجامید هیچ یک از دوطرف به اتفاق نظر نرسیدند و لد [دوباره] به زیر سلطه صلیبی ها بازگشت . صلیبی ها از آن محافظت کردند تا اینکه " ملک ظاهربیبرس " آن را آزاد نمود .
بعد از مصیبت و بلاهایی که در طول جنگهای صلیبی به شهر وارد آمد ، مقام و منزلت شهر تنزل یافت . سپس در دوره ممالیک به صورت مرکزی از مراکز پست ( برید ) بین دمشق و غزه درآمد .
5 - دوره عثمانی :
در سال 922 ه/1516 م عثمانی ها در زمانسلطان سلیم اول بر لد و دیگر شهرهای فلسطینی تسلط یافتند . در این دوره لد مورد بی اعتنایی واقع شد و این شهر هم مانند یافا و رمله در معرض فقر و بدبختی قرار گرفت . در قرن 18 فولنی جهانگرد فرانسوی از آنجا دیدن کرده درباره آن گفته است : آن شهر در زمانهای قدیم به دیوسبولس معروف بود و امروزه به مکانی شبیه است که دشمن در آن آتش برافروخته است . ولی با این وجود ، در آنجا بازاری برپا می شود که اهالی روستاهای مجاور گروه گروه برای فروش پنبه ریسیده وارد می شوند " .
ظاهرا لد در قرن 19 کمی جان گرفت . سامسون جهانگرد که در هنگام حکومت مصر بر کشور [فلسطین ]از آن دیدن نموده یادآور شده است که لد روستایی است سرسبز که دشتهای حاصلخیزی که در آن درختان زیتون و دیگر درختها کاشته شده ، آن را احاطه کرده اند . زمینهای وسیع بین آن و رمله پر است از درختان زیتون ، تعداد ساکنین لد در سال 1912 حدود 7000 نفر تخمین زده شده است و [در آن زمان ]بخش کوچک و کم مساحتی از این زمینها صدها خانه ساده را در خود جای می داد .
6 - در دوره قیمومیت یا تحت الحمایگی انگلیس :
در تاریخ 15/10/1917 دوره عثمانی به پایان رسید . دوره تسلط بریتانیا آغاز گردید که 31 سال به طور انجامید . لد از سال 1919 به بعد وسعت یافت . علل آن [عبارتند از ]عبور خط آهن قنطره - - حیفا ، از آنجا و ایجاد فرودگاه در سال 1936 . هنوز سال 1945 فرا نرسیده بود که مساحت شهر به 3855 جریب رسید .
در سال 1931 تعداد ساکنین لد بالغ بر 11 هزار و 250 نفر شد که در 2475 خانه زندگی می کردند . در سال 1946 تعداد ساکنانش حدود 18250 عرب تخمین زده شد . لازم به ذکر است که شهر لد بین سالهای 1936 و 1947 از صهیونیستها خالی بود .
7 - در سایه اشغال اسرائیل :
نتیجه اشغال لد توسط اسرائیل در تاریخ
11/7/1948 این بود که بیشتر ساکنین عرب از شهرشان رانده شده ، مجبور به مهاجرت از آنجا شدند و از ساکنین عرب که در آن زمان تعدادشان به 000,19 نفر می رسید کسی جز 052,1 عرب نمانده است . در پایان سال 1949 تعداد ساکنین لد 450,10 نفر بود که 400,9 نفر آنها مهاجران یهودی بودند که در شهر اقامت گزیدند . از آن زمان تعداد ساکنین لد به خاطر سرازیر شدن مهاجران یهودی به آنجا ، روبه افزایش نهاد .
برهمین اساس در سال 1966 تعداد آنان به 000,25 نفر رسید و در سال 1969 به 000,28 بالغ گردید که 900,2 نفرشان عرب بودند . در سال 1973 تعداد ساکنین لد به 200,33 نفر رسید که در بین آنان 400,3 عرب بودند .
رشد تعداد ساکنین لد و رشد عمران و آبادانی آن باهم هماهنگ بود ، جهت این رشد در شکل محورهایی در طول راههای فرعی شهر لد به شهرهای دیگر بود . علی رغم این آبادانی گسترده و پدید آمدن آنچه به شهر جدید لد معروف است ، لد قدیم ویژگی شرقی اش را تاکنون حفظ کرده است .
این شهر دارای بناهای مسکونی قدیمی می باشد که منطقه مرکزی نوات را احاطه کرده است . منطقه ای که بازارهای قدیمی و محلات تجاری را در خود جای داده است . اما لد جدید که عملاً در دهه 50 بعد از سرازیر شدن مهاجران یهودی برای اقامت درآن ، به طور محسوسی پا به عرصه وجود گذاشته است ، از شهرهای مدرنی است که در کنار محلات تجاری و کارخانجاتی که در منطقه صنعتی تأسیس شده است ، بناهای مسکونی جدیدی هم دارد .
ه - ترکیب شغلی شهر :
شهر لد در انجام تعدادی از مشاغل که براساس مراحل دگرگونی شهر ، متحول شده سهیم بوده است . این شغلها عبارتند از :
1 - شغل کشاورزی :
لد در درجه اول یک شهر زراعی به شمار می آید . زیرا این شهر در میان اراضی مسطح و حاصلخیزی برپا شده است که عناصر کشاورزی در آن فراوان است . زمین آن گسترده بوده و خاک سرخ دریای مدیترانه آن را پوشانده است . این خاک با خاک شنی مخلوط شده به صورت خاک رس درآمده که برای کشت مرکبات و زیتون مناسب است . آبهای آن فراوان است چه آبهای زمستانی چه آبهای چاهها و چشمه ها . هوای آن معتدل و ساکنان آن بانشاط و بازارها در آن فراوانند .
راههای ارتباطی آن به آسانی بین محل های تولید وفروش ارتباط ایجاد می کنند . به خصوص بین بندر یافا و منطقه لد که پشتیبان زراعی و ثروت برای آن به حساب می آید . مساحت مجموعه اراضی شهر لد 868,19 جریب است که 663 آن به راهها ، دره ها ، رودها و راه آهن اختصاص یافته است . علی رغم اینکه صهیونیستها آنجا را در سال 1948 اشغال کرده اند ، اما چیزی از آنها را در تملک ندارند .
در 217 جریب مرکبات کاشته شده است که این مقدار بین مجموعه زیادی از باغستانها توزیع گردیده و متکی بر آب چاههای موجود در آن سرزمین می باشد . در سال 1942 در حدود 900,5 جریب درخت زیتون کشت شده ، بر شهر لد احاطه داشت . همچنین مساحت زیادی از اراضی به کشت سبزیجات و دانه های گیاهی اختصاص داشت .
رژیم صهیونیستی از زمان اشغال لد در سال 1948 بابرپا کردن مستعمرات و کشت انواع مختلف محصولات زراعی در آن خصوصا مرکبات و زیتون ، از سرزمینهای آنجا استفاده کرده است . از مهمترین مستعمرات صهیونیستی که در خارج از لد برپا شده است مستعمرات " زیتان " در شمال غربی و مستعمره " یاجل " نزدیک فرودگاه و مستعمره " احیعزر " بین آن دو و مستعمره " جناتوه " در شرق لد می باشد .
2 - شغل تجارتی :
موقعیت مهم جغرافیایی لد در رونق فزاینده حرکت تجاری شهر تأثیر گذاشته است زیرا بازارهای آن به طور روزانه پر است از جنب و جوش و فعالیت . علاوه بر این بازاری در اواسط هفته تشکیل می شود و هزاران فروشنده و خریدار برای خرید و فروش کالاهای مختلف به خصوص چارپایان اجتماع می کنند .
مرکزیت لد در وسط فلسطین عموما و واقع شدن آن
در دشت ساحلی خصوصا ، بعلاوه وجود شهر به عنوان مرکز الحاق راههای ارتباطاتی از مکانهای مختلف فلسطین و مرکز عبور کالاهای تجاری بین ساحل و داخل کشور ، اینها همگی به شکوفایی تجارت در لد کمک کرده اند . جای شگفتی نیست در اینکه عده زیادی از ساکنین لد به شغل تجارت روی بیاورند و با بسیاری از ساکنین روستاهای مجاور و برخی از تجاری که از روستاهای دور است به بازار لد می آیند ، معامله و داد و ستد نمایند .
اکنون آنجا مرکز عرضه و فروش برای مستعمره های صهیونیستی مجاور شهر لد است . در بازارهای آن فراورده های روستایی و نیز تولیدات شهری به خصوص تولیدات صنعتی داد و ستد می شود .
فرودگاه لد در رواج دادن سفرهای سیاحتی به داخل شهر مشارکت داشته و همچنین در افزایش هتل ها و نمایندگی های توریستی و جهانگردی و نیز افزایش مسافرتها و محلات تجاری تأثیر گذاشته است . فرودگاه ، لد را به صورت اصلی ترین مدخل هوایی فلسطین به جهان خارج قرار داده است . مؤید این مطلب بالا رفتن رقم مسافرین فرودگاه به بیش از یک میلیون نفر در حال حاضر است .
3 - شغل صنعتی :
لد مرکز تولید فراورده هایی است که از محصولات زراعی به دست می آیند . محصولاتی مانند مرکبات ، زیتون و دانه های گیاهی ، سبزیجات و میوه های مختلف . همچنین سرزمین لد مشهور است به داشتن ثروت حیوانی متنوعش که این خود در ایجاد صنایع غذایی نقش مهمی دارد . ساکنین لد به برخی از صنایع سنتی سبک پرداخته اند .
بیشتر کارخانه ها کم حجم بوده و به کارگاه نزدیکترند تا به کارخانه . مهمترین فراورده های سنتی غالبا صنایع غذایی است مانند آرد دانه های گیلاس ، شیرینی جات ، روغن زیتون ، فراورده های لبنی ، در کنار آن صنایع دیگری مانند صابون و پوست و چوب و منسوجات و شیر و مصالح ساختمانی وجود داشت .
فرودگاه لد مهمترین مرکز اشتغال نیروهای انسانی ماهر و فنی شهر به شمار می رود زیرا فرودگاه شامل هواپیماسازی و تعمیر و نگهداری آن را نیز می باشد . در لد فعالیت در صنایع غذایی و ساخت وسایل برقی ، سیگار ، کاغذ و تصفیه نفت نیز وجود دارد .
4 - شغل فرهنگی :
در اواخر دوره عثمانی در لد چهار مدرسه وجود داشت که یکی از آنها مدرسه دولتی ابتدایی و بقیه مدارس خصوصی بودند و در میان آنها یک مدرسه دخترانه نیز وجود داشت . در اواخر دوره قیمومیت بریتانیا دو مدرسه دولتی تأسیس شد که عبارت بودند از : دبیرستان پسرانه لد ومدرسه ابتدایی دخترانه لد . مجموع دانش آموزان و دبیرستانی در سال 1948 ، 046,1 نفر بودند که در 19 کلاس جای می گرفتند .
بعدا زمینی به مساحت 14 جریب به این دبیرستان اضافه شد که 9 جریب آن به آموزش عملی کشاورزی اختصاص یافت . اما دانش آموزان دختر در مدرسه ابتدایی در سال 1948 حدود 387 نفر بودند . در لد مدارس خصوصی دیگری نیز وجود دارد که دو مدرسه دخترانه بوده و در آنها 238 دانش آموز دختر درس می خوانند . هفت مدرسه پسرانه نیز 713 دانش آموز را در خود جای می دهند . از نتایج انتشار تعلیم و آموزش در لد ، بالا رفتن سطح فرهنگی ساکنین آن بود .
مآخذ :
- بلاذری : فتوح البلدان ، بیروت 1975 .
- ابوالفدأ : تقویم البدان ، پاریس 1840 .
- یافوت حموی : معجم البلدان ، بیروت 1957 .
- دباغ ، مصطفی مرادالدباغ : بلادنا فلسطین ، جلد 4 ، ق 2 ، بیروت 1972 .
- طبری : تاریخ الرسل و الملوک ، قاهره 1962
- عهد قدیم ، سفرالتکوین ، سفر عزرا ، سفر نحیما .
- قسطنطین فرانسوا فولنی : سوریة و لبنان فی القرن الثامن عشر ، صیدا 1949 .
- شمس الدین محمدبن احمد المقدسی : احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم ، لیدن 1877 .
- نقشه فلسطین مقیاس000,501 ، تابلو لد .
- Garrod. d : The Natufian culture, The people Lif
#and Economy of People in the Near East, London 1957.
- Encyelopedia of Islam, Volum 3.
- Macalister. R. The Excavation of Gezer, London 1912.
- Petrie. F. The Royal Tombs of first Dynasty, London 1901.
- Smith. G. A : The Historical Geagraphy of the Holy Land, London 1896.
- Thomson, W, : The Land and the Book, ondon 1893.
