زیدانی ، ظاهر العمر ( 1106 - 1189ه ) ( 1695 - 1775م )
ظاهربن عمر ، ملقب به ظاهرالعمر ، و نسب او به بنی زیدان می رسد . آنها از اعراب فلسطین بودند و در تاریخ قرن هجدهم آن نقش مهمی ایفاد کردند . گفته می شود آنها در زمان گذشته از حجاز آمده و در شمال فلسطین مستقر شدند .
ظاهرالعمر در صفد متولد شد ، پدر ، نیا و عموهایش در صفد و عکا حکومت داشتند . علی رغم شهرتی که داشت اطلاع چندانی از جوانی او در دست نیست . منابع تاریخی از حکومتی نیرومند سخن می گوید که ظاهرالعمر در شمال فلسطین برپا نمود و به مدت 25 سال باعث نگرانی دائمی والیان عثمانی در دمشق گردید .
حکومت شیخ ظاهرالعمر در ابتدای کار منحصر به شهر محصور " صفد " واقع در میانه کوهها در شمال غربی " طبریه " بود . در سال 1150ه/1737م در صدد تهیه وسایل و تحکیم شهر " طبریه " برآمد و برای مقابله با حاکم دمشق آن شهر را به قلمرو حکومت خود افزود . در سال 1165ه/1752م دیوار جدید عکا را ساخت . این شهر را قبل از آن به امارت خود ملحق کرده بود از این رو این شهر دژ مستحکم و پناهگاه او به هنگام حوادث و مصیبتها گردید .
شیخ ظاهر العمر مصمم شد از طریق هم پیمانی با قبایل عربی و واگذاری اداره بخشهایی از حکومتش به فرزندانش مرکزش را تقویت کند . از سوی دیگر به بازرگانان اروپایی مجال و فرصت بیشتری داد تا دفاتر تجاری در عکا دایر کنند . هم چنین با اعراب بدوی و دزدان دریایی مالت در غنایمشان شریک شد . آورده اند که کشاورزی در عهد او رونق گرفت و امنیت و آرامش به سرزمینهای فلسطین بازگشت .
شیخ ظاهرالعمر از پرداخت مالیاتهای " میری " به والیان عثمانی سرباز زد و به این دلیل به جنگهای فرسایشی وارد گشت و این امر بیان دیگری برای رشد سلطه و افزایش نفوذ او بود . هم چنین وی پیروزیهای بسیاری بر نیروهای عثمانی به دست آورد . یکی از مورخان می گوید که در سال 1183ه/1769 - 1770م امور شیخ ظاهرالعمر با هم پیمانی وی با علی بک بزرگ والی ممالیک مصر قوت گرفت و این دو تن در نافرمانی دولت عثمانی هم پیمان شدند و با همدیگر با عثمان پاشا الصادق الکرجی حاکم شام به مقابله پرداختند و او را شکست دادند .
به دنبال کمکهای اخیر از سوی علی بک ، روابط بین او و شیخ ظاهرالعمر تقویت گردید . اما قیام محمدبک ابی الذهب بر ضد سرورش که باعث شد تا علی بک و مجبور گردد به شیخ ظاهر پناهنده شود بار سنگینی بر دوش شیخ ظاهر گذارد . با این همه شیخ ظاهر هم پیمان مورد خشم را با اعزاز و احترام پذیرفت . بعضی منابع نشان می دهند که این دو نفر نامه ای به حکومت روسیه تزاری فرستادند و او را به جنگ با دولت عثمانی تشویق کردند و از آن دولت خواستند که نیروی دریایی آنان را پشتیبانی نماید . عملا کشتیهای روسیه در سال 1185ه/1772م رسید و در عکا لنگر انداختند . شیخ ظاهر از فرمانده آن خواستار تأیید و پشتیبانی هم پیمانش امیریوسف شهابی بر ضد حاکم بیروت أحمد جزار گردید . جزار ناچار به مکاتبه با شیخ ظاهرالعمر و خواستار امان از او ، و میانجیگری بین او و امیریوسف شهابی شد و این امر تحقق یافت .
به این ترتیب شیخ ظاهرالعمر حاکم بلامنازع فلسطین گردید ، امرا به او نزدیک شده و خواهان دوستی او گشتند . گفته می شود که حاکم جدید شام - عثمان پاشا مصری - نامه ای به سلطان عثمانی نوشت و درخواست عفو ظاهرالعمر و بخشیدن ایالت صیدا به وی را براساس مالکانه یعنی تعهد در طول زندگی نمود ، که در مقابل شیخ ظاهر در ازای بقیه آنچه برعهده ایالت صیدا بود صدکیس ( هر کیس معادل 500 قرش عثمانی ) به طور نقدی بپردازد و به عوض سهم دولت از مالیات " میری " هر سال چهارصد و پنجاه کیس بدهد و بنابر عادت به کار صورت برداری نیز اقدام کند . دولت عثمانی با عفو شیخ ظاهرالعمر موافقت کرد و سلطان عثمانی دستور ویژه ای در این باره صادر نمود ولی به حکومت وی بر ایالت صیدا اشاره ای نکرد .
اما کارها تا آخر به نفع شیخ ظاهرالعمر نبود و موقعیت ها و تغییرات آینده به شکست شیخ ظاهر و] از هم پاشیدن] امارت او انجامید . دولت عثمانی گرچه فرمان یاد شده را به پیروی از جریان واقعی امور صادر کرده بود اما تمایل زیادی به براندازی حکومت شیخ ظاهرالعمر داشت . این فرصت [عملا] زمانی به دست آمد که والی ممالیک مصر - محمدبک ابوالذهب - به سلطان عثمانی پیام داد و برای حمله به فلسطین جهت براندازی شیخ ظاهرالعمر که در گذشته و حال سرکشی کرده و به مقام سلطنت تجاوز نموده و به طلب دوستی فرمانروایان روسیه - دشمنان دین و دولت - جسارت ورزیده بود اجازه خواست .
علی رغم اینکه حمله محمدبک ابی الذهب نتایج خود را به طور کامل را به بار نیاورد - زیرا ابوالذهب قبل از تمام کردن کارش درگذشت - برای دولت عثمانی مسلم گشت که نیروی شیخ ظاهر روبه ضعف نهاده و بر آن دولت است که او را به طور کامل نابود سازد . و به فرمانده دریایی خود حسن پاشا جزائری دستور داد که کار ناتمام ابوالذهب را به پایان ببرد . حسن پاشا در پاک سازی یافا و عکا و صیدا از پیروان شیخ ظاهر توفیق یافت ، هم چنین نیروهای دولت عثمانی به تعقیب شیخ ظاهر و یارانش در خشکی [و سرزمینهای داخلی ]فلسطین پرداختند . در همین حین ، پیروان شیخ ظاهر بر او شوریدند و یکی از ایشان او را به قتل رساند .
مآخذ :
- مرادی ، محمدخلیل : سلک الدرر فی أعیان القرن الثانی عشر ، قاهره ، 1301ه .
- شهابی ، حیدر : الفرر الحسان فی أخبار ابناء الزمان ، بیروت 1969 .
- حلاق ، احمد بدیری : حوادث دمشق الیومیة 1154 - 1175ه/1741 - 1762م ، قاهره 1959 .
- جبرتی ، عبدالرحمن : تاریخ عجائب الاثار فی التراجم و الاخیار ، قاهره 1964 .
- کرد علی ، محمد : خطط الشام ، دمشق 1925 .
- سیوفی ، حبیب : سوریه و لبنان فی القرن الثامن عشر ( عرض لرحلة فولنی ) ، صیدا 1948 .
