تپه های فلسطین

در فلسطین ، تپه ها به دو گونه طبیعی و مصنوعی وجود دارند که در جاهای بسیاری از کشور پراکنده اند ، به ویژه در مناطق کم ارتفاع که بلندی شان از 500 - 400 متر بالاتر از سطح دریا تجاوز نمی کند . ولی جاهایی هست پائین تر از سطح دریا ، مانند دره اردن و دره های منشعب از آن ، و در عین حال دارای تپه هایی می باشند ( نک - : دره )

تپه از لحاظ جغرافیایی به ارتفاعات و بلندیهای قبه ای شکل یا مخروطی یا شکلهای دیگر گفته می شود که ارتفاع شان از سطح دریا یا سطح مناطق اطراف از 300 متر تجاوز نکند ، هر چند که برخی این عدد را بالاتر نیز گفته اند ، در حالی که حداقل ارتفاع از چند متر بیشتر نیست . این معنی جنبه نسبی نیز دارد ، زیرا برخی کوهها را تپه می نامند ، مانند تل عاصور در شمال و شمال شرقی شهر بیت المقدس که ارتفاع بلندترین قله آن 1016 متر بالاتر از سطح دریاست . از سویی بعضی از بلندیهای شنی که ارتفاع آنها از 5 - 2 متر تجاوز نمی کند نیز در بعضی قسمتهای فلسطین تپه نامیده شده است .

از سوی دیگر باید دانسته شود آنچه که تپه های طبیعی را از تپه های مصنوعی متمایز می کند آن است که تپه های مصنوعی در اصل تپه ای طبیعی و کم ارتفاع بوده و سپس فعالیت انسانها و بازمانده های تمدنها در نتیجه انباشه شدن ویرانه ها و خرابه ها بر روی تپه اولیه بر ارتفاع آن افزوده است ( نک - : خرابه ها و آثار باستانی )

شمار روستاهای فلسطین در اواخر قرن نوزدهم را در حدود 700 روستا برآورد کرده بودند که نزدیک به 600 روستا اصلاً روی یک بلندی یا ارتفاعی بنا شده بود که تپه ای طبیعی یا مصنوعی بوده است . دلیل آنکه روستاها بر تپه ها و دیگر ارتفاعات بنا می شد یکی این بود که دشتها و زمینهای پست برای کشاورزی و چرا کنار گذاشته می شد و دیگر آنکه از خطر سیلابها و مردابها در امان بود و نیز دفاع از آنها در برابر هرگونه تجاوز به ساکنان آن می شد آسان تر بود . لیکن روستاها و دیگر محلهای تجمع که به زمانهای نزدیکتر تعلق دارد ، به مسایل فوق توجه چندانی نشده و در دشتها و جلگه ها بنا شدند . از شهرهای قدیمی فلسطین که بر تپه ها بنا شده مجدو ، اریحا ، جازر ( تل الجزر ) ، بیسان ، لاخبش ( تل الدویر ) ، و غزه قدیمی ( تل العجول ) ، و تل الحی را می توان ذکر کرد . از شهرهایی که روی ارتفاعات کوهستانی بنا شدند نیز : صفد ، ناصره ، بیت المقدس ، بیت لحم و خلیل را می توان یاد کرد .

لغت عربی " تل " به صورت یک اصطلاح علمی که مقصود از آن تپه مصنوعی است در زبانهای بیگانه وارد شده است . در بسیاری از تپه های فلسطین کاوشهایی باستانی انجام گرفته که پرده از روی تمدنهای قدیمی بسیاری برداشته است . تپه های طبیعی پراکنده ترند و بیشتر در نوار ساحلی ، یعنی در جلگه ساحلی فلسطین و جلگه عکا تا مرز فلسطین با لبنان یافت می شوند . همچنین در محدوده کوهپایه های میان فلسطین و دامنه های غربی آنها و در دره اردن و غور و به ویژه در منطقه ( کنار ) و نیز در نقب در جنوب فلسطین یافت می شوند . شکل و ساخت تپه ها در هر یک از مناطق چهارگانه یاد شده متفاوت است .

الف - تپه های جلگه ساحلی فلسطین :

تپه های جلگه ساحلی فلسطین ساخت و ترکیبی شنی دارند و از برآمدگیهای ثابت و قدیمی شن تشکیل شده اند که یک ملاط آهکی ذرات و دانه ها به هم می بندد که مانع جابه جا شدن به وسیله باد می شود . این شنها که در فلسطین با نام کرکر یا کرکار شناخته می شود ، بیشتر سرخ رنگ است ( نک - : خاک ) شایع ترین شکل تپه های کرکر شکل دراز است که از سلسله ای موازی تشکیل می شود و محور آنها در امتداد ساحل است . این سلسله ها سه رشته است که به ترتیب از غرب به سوی داخل قرار گرفته اند . برخی از محققان معتقدند این سلسله تپه ها نشانه دگرگونیهایی است که در سطح دریاها و اقیانوسها در دوره های چهارگانه یخبندان و دوره های گرم میان آنها پدید آمده است . ارتفاع بعضی از تپه های کرکر ممکن است به بیش از 100 متر برسد ، عرض آنها 500 - 300 متر و طول شان ممکن است بیش از یک کیلومتر باشد . اگر رودهای ساحلی و دره های سیلابی که به دریای مدیترانه سرازیر می شوند ، از میان این سلسله های کرکر نمی گذشتند ، تپه ها نوارهای ممتدی را در طول ساحل تشکیل می دادند . فاصله سلسله های کرکر در شمال کم است و بیش از چند صد متر نیست ، در جلگه سارونه این فاصله 3 - 1 کیلومتر و در جنوب 5 - 2 کیلومتر می باشد .

علاوه بر تپه های ثابت کرکر ، در جلگه های ساحلی فلسطین ، و در نزدیکی ساحل ، تپه های شنی دیگری هست و از آن پشته های شنی تازه تشکیل یافته است . این پشته ها سیار و به سوی داخل در حرکت می باشند . از این رو زیاد اتفاق می افتد که روی تپه های کرکر قرار گرفته آنها را بپوشانند و سپس به سمت جلگه های باز حرکت کنند و به مزارع و باغها و تأسیسات اقتصادی و جاده ها زیان برسانند . دست بشر ، برای ثابت نگه داشتن این شنها به کشت درختان پرداخته و مردابهای تشکیل شده از آب رودخانه ها و سیلها را که راهی به دریای مدیترانه نمی یافت و پشت تپه ها می ماند ، خشکانده است .

ب - تپه های کوهپایه ای :

این تپه ها در آخر دامنه های غربی کوههای مرکزی فلسطین ( کوههای خلیل ، بیت المقدس ، رام الله ، و نابلس ) و در محل تلاقی کوهها با حاشیه شرقی جلگه ساحلی فلسطین دیده می شود . این حاشیه های پراکنده به شکلهای گوناگون و بلندیهای متفاوت ، به لحاظ تعداد ، کمتر از تپه های جلگه ساحلی فلسطین ، اما عموما از آنها بلندترند . پیدایش این تپه ها به فرایندهای ژئومورفولوژیک ، یا فرایندهای رفت و روب و خوردگی و فرسایش سنگهایی که سختیهای متفاوت دارند مربوط می شود . از این رو در محلهایی یافت می شود که آبریزها و سیلابها ( رودهای دایمی یا سیلهای موقت ) زیاد است و باعث گودشدن دره ها گشته و در فاصله میان رودها و شاخه هایشان تپه ها ایجاد می شوند . ارتفاع کم این مناطق ( 400 - 300 متر ) و تازگی و نرمی اکثر سنگها و شیب کم دامنه ها و بستر آبریزها که از اثر فرسایش آب می کاهد همگی عواملی است که به پیدایش تپه ها در این محدوده کمک کرده است .

بیشتر این تپه ها به تنه کوهپایه ها متصل اند و به صورت مهمیزهایی تپه ای به سوی غرب پیش رفته اند . بشر از موقعیت آنها و ارتفاعشان از مناطق اطراف بهره گرفت و روستاها و محلهای سکونت خود را بر قله های آنها که مشرف به زمینهای جلگه ساحلی در غرب می باشند ، بنا کرد .

ج - تپه های دره اردن :

دامنه های شرقی کوههای فلسطین با شیب تند بر روی زمین های دره فرود آمده و ارتفاع آنها به حدی است که به ندرت اجازه تشکیل تپه ها را داده است . ولی زمین دره خود از رسوبات دریاچه ای نرم و مواد سست دیگر تشکیل شده است که نام تشکیلات لسان ( نسبت به شبه جزیره لسان در بحرالمیت ) به آنها داده شده و در طبقاتی پله ای بالای زمینهای جلگه آبرفتی رود اردن قرار گرفته است . مسیلها و آبریزهایی که از کوهها سرازیر می شود و در رود اردن می ریزد روی این زمینهای سنگی سست اثر گذارده و در تشکیلات لسان فرورفتگیهای عمیقی ایجاد کرده و آن را به تپه های مخروطی بیشمار تقسیم نموده است که در دره اردن با نام کتار ( جمع کتر ) به معنای کوهان شتر شناخته می شود . اینها از نظر جغرافیای طبیعی ، زمینهای بد شناخته می شود . تپه های کتار ، کوچک ، سفیدرنگ ، کم ارتفاع ( 30 - 15 متر ) متشکل از مواد سست است ، و ظاهر آنها به علت فقدان پوشش گیاهی و کمی ریزش باران ( زیر 200 میلی متر ) کاملاً خشک می باشد

د - تپه های جنوب فلسطین :

تپه های جنوب کشور متنوع اند و علاوه بر گونه های پیشین ، تپه هایی با ظاهر بیابانی و خشک را شامل است که در مناطق عربی مشابه به نام قارات یا قور ( جمع قاره ) شناخته می شود . قاره تپه ایست که از زمینهای اطراف خود ، که اکثرا مسطح می باشند بلندتر است . اطراف قاره شیب تندی دارد و قله آن مسطح و به شکل یک میز غذاخوری است . قاره ها ممکن است شکلهای عجیبی داشته باشند که به تپه قارچی شناخته می شود ، زیرا مانند قارچ قسمت بالایی آن پهن و پایه آن باریک است . اکثرا تپه های قارچی و قاره ها در قسمت بالایی و اطراف از لایه های سنگی سخت تشکیل شده اند و سختی لایه های زیرین آنها کم تر است . مانند تپه هایی که در پایه کوههای نقب جنوبی در قسمت شمال غربی خلیج عقبه یا در وسط نقب میان حوضه رودهای ذانا و جرافی قرار دارند . تفاوت محل قاره ها با سایر تپه ها در اینست که بیشتر نزدیک لبه سنگهای سخت و فلاتهاییقرار دارد که قبلاً به آن وصل بوده و سپس در اثر رفت و روب و فرسایش از آن جدا شده است .

تپه های شنی ، و همچنین تپه های مشابه تپه های دره از نوع کتار ( زمینهای غیرمرغوب ) در شمال و شمال شرقی نقب و غرب و جنوب غربی بئرالسبع و به ویژه در جنوب غربی بئرالسبع فراوان است . اینجا مساحتهای وسیعی با پوشش شنی امتداد دارد که مهم ترین آنها شنهای منطقه خلصه است . تفاوت این تپه ها با تپه های کرکر در اینست که چسبشان سست تر است و محور آنها تقریبا شرقی غربی است و ثبات نسبتا کمتری دارند . تپه های کتار همانند نظایر خود در دره واقعند ولی ماده آنها متفاوت است و از گل سخت و به هم پیوسته ای تشکیل شده که سیلاب هاو بادها بر آن اثر گذاشته و تپه های سست کتار را به جا نهاده است .

و بالاخره باید گفت که تپه های کوهپایه ای در جنوب فلسطین متعدد است و به صورت متواتر در میان تپه های یاد شده در دامنه های غربی کوههای مرکزی فلسطین و تپه هایی از نوع قاره دیده می شوند . در بسیاری از موارد این دو نمونه ، در امتداد پای بسیاری از کوهها و ارتفاعات نقب و حوالی غربی دره عربه ، درهم می آمیزند .

بدین ترتیب تپه های فلسطین ، با گونه های یاد شده ، به استثنای تپه های شنی به ویژه آنها که ریشه ای پشته ای دارند ، یک قلمرو بینابینی را میان ارتفاعات کوهستانی و فلاتها از یک سو و جلگه های پست از سوی دیگر تشکیل می دهند . بنابراین ، به عنوان محلهایی برای سکونت و ایجاد شهرها و روستاها ، از زمانهای دور تا قرن بیستم ، به دلایلی که در آغاز این سخن آمد ، اهمیت ویژه ای داشته اند .

مآخذ :

1. نقشه فلسطین : مقیاس 000,2501 .
2. نقشه فلسطین : مقیاس 000,1001 ، تمام تابلوها .
3. نقشه زمین شناسی فلسطین : مقیاس 000,2501 .